Soms lijkt de jaarlijkse dodenherdenking op 4 mei op de Dam een onveranderlijk ritueel. Niets is minder waar: niet alleen worden elk jaar andere dingen gezegd, ook worden steeds weer andere groepen slachtoffers herdacht. Daarbij valt het op dat de groep van mensen die vanwege hun beperking zijn vermoord door de nazi’s nauwelijks aandacht krijgt in Nederland. Het leek ook alsof in ons land geen mensen vanwege hun beperking werden omgebracht, zoals in Duitsland wel gebeurde met het euthanasieprogramma Aktion T4. We weten wel dat veel joden met een beperking niet terug gekomen zijn: zij werden gedeporteerd vanwege hun jood-zijn.
Toch lijken ook in Nederland mensen enkel vanwege hun beperking slachtoffer te zijn geworden van het nazisme. Dat laten Marco Gietema en Cecile aan de Stegge zien in hun recent verschenen boek Vergeten slachtoffers. Op het spoor gezet door verhalen van nabestaanden, viel het hen al snel op dat de sterftecijfers van de psychiatrische inrichting Willem Arntsz Hoeve tijdens de oorlog hoog waren. De uitzonderlijke hoge sterfte onder patiënten, waaronder ook mensen met een verstandelijke beperking, werd altijd toegeschreven aan de hongerwinter. Gietema en Aan de Stegge laten door middel van een zeer nauwkeurige reconstructie zien dat de hongerwinter enkel een versterkende factor was in een al eerder ingezette verwaarlozing van de patiënten, waaraan vooral de bij de instelling betrokken nationaalsocialisten debet waren.
Met Vergeten slachtoffers hebben de auteurs pionierswerk verricht. Dat hebben zij niet alleen uitstekend uitgevoerd, maar ook in een helder geschreven en mooi vormgegeven boek gepresenteerd. Pionierswerk vraagt natuurlijk om een vervolg. In de eerste plaats vraagt dit boek op verschillende manieren om meer vergelijkend onderzoek. Daarbij valt te denken aan vragen als: wat gebeurde in vergelijkbare instellingen in Nederland en daarbuiten? En: zien we een vergelijkbare verwaarlozing ook voor en na het nazisme? Want mensen met een beperking werden en worden niet alleen door nationaalsocialisten als ‘onvolwaardig’ beschouwd. Zo werd het label ‘onvolwaardig’ veelvuldig gebruikt tijdens het interbellum, maar we weten nog weinig over de daadwerkelijke consequenties van dit taalgebruik.
Ten tweede daagt dit boek uit om na te denken over de plaats van mensen met een beperking in de Nederlandse herdenking van de Tweede Wereldoorlog: hoe kan dat vorm krijgen op een manier die rechtdoet aan het verleden en die tegelijkertijd niet zomaar het toch al zo dominante beeld van ‘zielige slachtoffers’ bevestigt? Hoog tijd dat mensen met een beperking daarover zelf aan het woord komen.
Paul van Trigt werkt bij het Instituut voor Geschiedenis van de Universiteit Leiden als postdoctoraal onderzoeker in het project Rethinking Disability: the Impact of the International Year of Disabled Persons (1981) in Global Perspective. Recent deed hij samen met Dorien Graas en Corrie Tijsseling in opdracht van de Commissie Geweld in de Jeugdzorg een vooronderzoek naar geweld in doven- en blindeninternaten.
Marco Gietema en Cecile aan de Stegge, Vergeten slachtoffers, Psychiatrische inrichting de Willem Arntsz Hoeve in de Tweede Wereldoorlog. Boom Amsterdam 2017. ISBN 978 90 8953 946 5
