Slachtoffers van mensenhandel met een licht verstandelijke beperking, hoe behandel je die? Welzijnsorganisatie Lumens en Koraal ontwikkelden samen het programma YIP!, waarmee vrouwen en meisjes op een geheime locatie werken aan hun weerbaarheid. ‘Ze zijn letterlijk kapot.’
‘De sector voor gehandicaptenzorg spreekt – net als de samenleving – meestal over loverboyproblematiek’, zegt Hettie Castelijns, gedragswetenschapper bij het Expertisecentrum voor Mensenhandel en (jeugd)prostitutie van welzijnsorganisatie Lumens in Eindhoven. ‘Wij noemen het gedwongen prostitutie en seksuele uitbuiting, een vorm van mensenhandel.’
Volgens CoMensha - coördinatiecentrum mensenhandel - is mensenhandel een van de snelst groeiende vormen van criminaliteit. Vaak gaat het om vrouwenhandel. De vrouwen of minderjarige meisjes worden misleid en geronseld, vaak via internet. Ze worden gedrogeerd en verhandeld voor seks. Bij tegenwerking chanteren of dreigen de daders, bijvoorbeeld met de verspreiding van een seksfilmpje (sextortion) of met lichamelijk geweld. Cijfers over de omvang zijn moeilijk te geven; het speelt zich af in het verborgene. Vrouwen of meisjes met een lichtverstandelijke beperking zijn extra kwetsbaar.
Castelijns: ‘Veel gehandicaptenzorgorganisaties denken dat ze de meiden die het overkomt al in huis hebben, en dat ze op de hoogte zijn van wat hen zoal overkomt. Totdat ze horen welke groepen slachtoffers wij zien. Vrouwen die zijn misbruikt op seksfeestjes, die in sekshuizen maandenlang zijn vastgeketend aan een verwarmingsbuis of die zijn opgeborgen in een meterkast. Ze zijn geprostitueerd, verkracht, gebrandmerkt, mishandeld en kapot van binnen. Letterlijk kapot. Dus fysiek.’
YIP!
Er zijn meerdere behandelcentra in Nederland voor slachtoffers van mensenhandel. Hun behandelprogramma’s zijn toegespitst op normaalbegaafde slachtoffers; een verstandelijke beperking is volgens Castelijns soms zelfs een contra-indicatie. Om dit hiaat te dichten, stapten Hettie Castelijns en haar collega bij Lumens Daniëlle van Went in 2017 naar Koraal, een organisatie voor gehandicaptenzorg, jeugdzorg en speciaal onderwijs in Limburg en Brabant. Samen met gedragsdeskundige Julie Bocken en teamleider Pamela Storms ontwikkelden ze een behandelprogramma voor meisjes en jonge vrouwen met een licht verstandelijke beperking. Het programma heet YIP!: Your Inner Power. De eerste deelnemers zijn onlangs uitgestroomd.
Julie Bocken is regiebehandelaar bij Koraal. ‘Het is een kortdurend maar zeer intensief behandelprogramma, van zes tot negen maanden’, zegt ze. ‘De deelnemers zijn tussen de 12 en 27 jaar oud, soms iets ouder. Het programma is in eerste instantie gemaakt voor klinische behandelgroepen, maar we zijn op onderdelen ook ambulant actief. Koraal heeft twee groepen van elk negen meiden. Ze verblijven vrijwillig bij ons op een geheime locatie. Ze worden aangemeld via de experts bij Lumens in Eindhoven, maar komen uit het hele land.’
Regie en controle
Om de innerlijke kracht terug te vinden, zijn de meisjes en vrouwen in het YIP!-programma vooral bezig met dóen. Viervoetertherapie met honden, equitherapie met paarden, traumasensitieve yoga, lichaamsgerichte creatieve therapie, en veel sport en beweging met extra aandacht voor kickboksen. ‘Alles in het kader van fysieke weerbaarheid’, zegt Julie Bocken. ’Zodat ze weer iets van regie en controle ervaren.’ Leren nee zeggen is bij YIP! een groot thema. Julie Bocken: ‘Eerst leren afwegen: wat wil ik zelf? Soms weten ze dat niet, omdat er altijd over hen is beslist. Vaak weten ze het wel, maar uit onmacht hebben ze veel laten gebeuren. Dat verwijten ze zichzelf. Ze vinden dat ze te weinig verzet hebben getoond.’ Volgens Julie Bocken zijn overigens lang niet alle daders van mensenhandel ‘zware jongens’. ‘Er zitten ook aardig en netjes uitziende jongens bij’, zegt ze. ‘Dat zien wij op de foto’s die de meiden laten zien. Soms blijven ze hardnekkig verliefd op hun loverboy.’
Een aantal vrouwen krijgt tijdens YIP! een terugval. Julie Bocken ‘Het netwerk trekt soms hard. We laten ze dan een lijst maken. Wat zijn de voor- en nadelen van terugkeren? Als voordeel noemen ze bijvoorbeeld geld en cadeaus, of aandacht van hun ‘vriend’. Een nadeel is seks met zijn vrienden hebben. Bij verslaving speelt zucht een rol.’
Vertrouwen opbouwen
Hettie Castelijns blijft het aspect misleiding, dwang en uitbuiting benadrukken. Ze is allergisch voor het woord ‘loverboy’. ‘Het is mensenhandel. Een zwaar misdrijf, hoe aardig de jongens er ook uitzien.’ Volgens haar keren ook veel vrouwen uit angst terug naar het netwerk waar ze vandaan komen. Castelijns: ‘Soms zijn hun letsels niet te beschrijven, en toch gaan ze. Als wij vragen waarom, antwoorden ze: “Ik kan niet anders”. Ze krijgen een foto toegestuurd van bijvoorbeeld een klein zusje met een pistool tegen de slaap. Of ze voelen zich verantwoordelijk voor de groep vrouwen die nog in het netwerk gevangen zit. Het niet weten wat er gebeurt is soms nog erger dan het zelf ondergaan.’ Politie wordt ingeschakeld zodra een slachtoffer tot aangifte bereid is. Castelijns: ‘De vrouwen lopen veel risico. Dus als wij actie ondernemen, doen wij dat altijd in overleg met hen. Veiligheid staat voorop.’ Voor aangifte moeten de vrouwen openheid van zaken geven. Waar zijn de sekshuizen? Wie zijn de daders? Castelijns: ‘Veel slachtoffers zijn keer op keer in de val gelopen. Het vertrouwen om open te zijn, winnen ook wij niet zomaar.’
Het team
Het zorgverlenersteam van YIP! is speciaal voor het programma samengesteld. Zorgverleners zijn HBO-geschoold, staan geregistreerd bij het kwaliteitsregister Jeugd, en hebben ervaring met de doelgroep. Ze zijn afkomstig uit sectoren als verslavingszorg, jeugdhulpverlening, gehandicaptenzorg, psychiatrie of opvang asielzoekers.
Pamela Storms is teamleider. ‘We hebben geselecteerd op stabiele persoonlijkheden’, zegt ze. ‘Ze bieden slachtoffers nabijheid, maar zijn ook in staat om emotioneel enige afstand te houden. Als je de verhalen te veel laat binnenkomen, zit je binnen drie maanden ziek thuis.’ De zorgverleners hebben aanvullende scholing gehad. Hoe stem je de communicatie af op meiden met een licht verstandelijke beperking? Hoe ga je om met borderline-achtige kenmerken, zoals aantrekken en afstoten? Hoe observeer en rapporteer je? Pamela Storms: ‘In de wereld van mensenhandel is bijvoorbeeld het onderbuikgevoel o zo belangrijk. Je moet die gevoelens met elkaar delen, en vastleggen in korte feitelijke rapportages. Dat kan niet iedereen meteen. Dat moet je leren.’ Ook geweldloos verzet is een scholingsthema geweest.
Pamela Storms: ‘Zeg niet tegen slachtoffers: “Jij moet dit of ik wil dat jij dat…” Want dan ga je de strijd aan, en dat verlies je. Probeer wél het gesprek aan te gaan. Als je dat geweldloos doet, lukt het bijna altijd om een afspraak te maken. Bijvoorbeeld: laat via de app elk uur even weten waar je bent.’
Signaleringsinstrument 11VB
Op initiatief van Koraal en de gemeente Weert is er – in samenwerking met onder andere Veilig Thuis, bureau Jeugdzorg en ervaringsdeskundigen – een signaleringsinstrument ontwikkeld, genaamd 11VB. Het is nog een prototype, maar wordt gevalideerd. Het instrument wijst op signalen van mensenhandel, en laat zien welke mensen met een LVB een verhoogde kans lopen om slachtoffer te worden. Het traject is gefinancierd door ZonMw. 11VB is bedoeld voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) en voor leerplichtambtenaren van de gemeente. Het bestaat uit elf aandachtsgebieden met bijbehorende signalen. Een signaal is bijvoorbeeld dat iemand plotseling sociale media anders gaat gebruiken. Ook een veranderd patroon in sociale contacten is een signaal, evenals schoolverzuim, wegloopgedrag, uitdagende selfies, een vertekend beeld van seks en relaties en gezondheidsklachten. Multiproblematiek in de thuissituatie en cultuurbepalende factoren spelen een rol bij de kwetsbaarheid voor mensenhandel; bij eerwraak zijn meisjes en vrouwen extra chantabel. Zelfstandig adviseur en voormalig politiecommissaris Marcel Lieskamp is projectleider bij de ontwikkeling van het 11VB. ‘Als mensen eenmaal in het circuit zitten, zijn ze er heel moeilijk weer uit te halen. Je moet dus voorkomen dat ze in de klauwen van die vuilbakken vallen.’
Urgent en noodzakelijk
Sinds 1 januari 2019 geldt de aangescherpte meldcode Huiselijk geweld en Kindermishandeling. Daarin is mensenhandel opgenomen als een vorm van huiselijk geweld. ‘Precies wat wij willen’, zegt Marcel Lieskamp. ‘Wie een vermoeden heeft van mensenhandel is nu verplicht om dat te melden bij Veilig Thuis.’ Volgens Lieskamp wordt het tijd dat Nederlandse gemeentes worden wakker geschud. ‘Zij hebben amper zicht op de burgers met een verstandelijke beperking’, zegt hij. ‘Zolang dat niet verandert, loopt deze kwetsbare groep onnodig veel risico. Mensenhandelaren gaan behoorlijk agressief te werk. Ze ronselen razendsnel via social media en dringen scholen en zelfs instituties binnen om meiden op te halen. Aandacht voor het thema is urgent en noodzakelijk.’ Inmiddels heeft het ministerie van Justitie en Veiligheid een vervolgsubsidie verstrekt om het signaleringsinstrument te verfijnen en wijd verbreid te implementeren. 11VB is ook geschikt om al of niet potentiële mannelijke slachtoffers met een verstandelijke beperking op te sporen. Soms zijn dat de loverboys zelf. Marcel Lieskamp: ‘Het is als in een piramidespel. De loopjongens knappen voor een fooi het vuile werk op, de slimmeriken hebben de regie.’
Diep graven
Julie Bocken en Pamela Storms gebruiken het signaleringsinstrument ook voor een training Signaleren en Preventie. Die bieden ze aan andere zorgorganisaties voor de gehandicaptenzorg aan. Pamela Storms: ‘Als een cliënt blauwe plekken heeft op plaatsen waarvan je denkt hè? - dan moeten er alarmbellen gaan rinkelen. Ook buikpijn en een veranderd patroon in de stoelgang kunnen een teken zijn. Zorgmedewerkers kunnen zo’n signaal herkennen, maar denken niet direct aan mensenhandel.’ Dat de gehandicaptensector niet goed is in signaleren, hebben de twee Koraalmedewerkers ook ondervonden binnen hun eigen organisatie. Julie Bocken: ‘Pas sinds we dieper zijn gaan graven bij bepaalde cliënten, stuiten we op zaken die onder mensenhandel vallen.’ Bocken en Storms ontwikkelen ook een preventieprogramma voor jonge kinderen. Pamela Storms: ‘Gooi het gesprek open met kinderen uit groep 7 en 8 van de basisschool. Niet om ze bang te maken, maar om ze al vroeg te wijzen op de risico’s en gevaren. Is die jongen wel echt zo leuk? Zou het in werkelijkheid iemand heel anders kunnen zijn? Ken je de mensen met wie je bevriend bent op Facebook? En leer kinderen: reageer nooit als je bedreigd wordt. Vertel het aan de leerkracht, ouders of de groepsleiding. Maak een screenshot van de dreiging en ga samen naar de politie. Doordring kinderen al vroeg van de risico’s en de gevaren. Dat is onze boodschap. We hopen dat er in de toekomst meer aandacht voor preventie is.’
Samen tegen mensenhandel
In de loop van 2019 komen in vijf Nederlandse gemeenten 36 extra opvanglocaties voor slachtoffers van mensenhandel die kampen met complexe zorgvragen, zoals psychische problemen, een verslaving of een verstandelijke beperking. Dat maakte minister Hugo de Jonge onlangs bekend. Het is een maatregel uit het programma ‘Samen tegen mensenhandel’. De locaties komen in Almere, Alkmaar, Amsterdam, Rotterdam en Zwolle en worden verzorgd door Blijf Groep, Fier!, HVO Querido en Kadera. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft de zorgaanbieders geselecteerd. Er is twee miljoen euro voor beschikbaar gesteld.
Jongensslachtoffers
Tijdens een symposium van Koraal over mensenhandel op 18 april heeft secretaris-generaal van VWS Erik Gerritsen voor jongensslachtoffers een behandelprogramma van Koraal gelanceerd. Julie Bocken: ‘Meer dan meisjes, leiden zij een dubbelleven. Ze gaan vaker gewoon naar school of naar hun werk. Al gaat het om dwang en uitbuiting, ze hebben geen behoefte aan een klinisch traject. We denken aan de oprichting van een inloophuis voor condooms of een SOA-test.’
Daniëlle van Went en Hettie Castelijns hebben voor Lumens onderzoek gedaan naar mannelijke slachtoffers van mensenhandel. In drie jaar tijd legden ze contact met zeventig jongens in Eindhoven en omstreken. ‘De jongens experimenteren bijvoorbeeld om hun identiteit te onderzoeken en vallen dan in verkeerde handen’, vertelt Hettie Castelijns. ‘Of ze worden uitgedaagd op internet, en vervolgens gechanteerd.’
> KORAALGROEP.NL
Foto's: Stijn Rademaker
