Geluiden dragen bij aan een gevoel van veiligheid. Kirsten van den Bosch onderzocht wat dit betekent voor mensen met ernstige verstandelijke en visuele beperkingen. Haar proefschrift werd bekroond. Hier legt ze uit hoe haar resultaten in de praktijk kunnen worden toegepast.
Ons gehoor heeft een sterke evolutionaire waarschuwingsfunctie. Dat geldt nog sterker voor mensen die naast ernstige verstandelijke beperkingen ook een visuele stoornis hebben, want als het zicht belemmerd is, zijn de oren nog meer gespitst op gevaar. Alle geluiden, zelfs de geluiden die we denken te negeren, worden onbewust verwerkt om de mate van dreiging te bepalen. Begrijpelijkerwijs brengt dit proces (onnodige) stress met zich mee. Hoorbare veiligheid kan helpen om langdurige perioden van stress, lage stemmingen en moeilijk verstaanbaar gedrag te voorkomen, en zo bij te dragen aan een betere kwaliteit van leven.
Dat de hoorbare veiligheid moet worden gewaarborgd in de leefomgeving van mensen met ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen (EVMB), is de belangrijkste aanbeveling van het onderzoek naar de rol van omgevingsgeluid in het leven van mensen met ernstige visuele en verstandelijke beperkingen, dat ik de afgelopen vier jaar deed. Mijn studies voerde ik uit bij Koninklijke Visio, Bartiméus, Talant, ’s Heeren Loo en Vanboeijen.
Soundscapes
Het onderzoek startte met de formulering van een theoretisch kader op basis van bestaand onderzoek naar de rol van soundscape bij mensen zonder beperkingen. Deze onderzoeksrichting focust zich op de subjectieve beleving van omgevingsgeluid. Welke geluiden vinden mensen prettig en wanneer worden geluiden juist onprettig? Hierbij wordt rekening gehouden met de context, iemands gemoedstoestand en de mate van controle die de luisteraar heeft over de geluidsbron.
Vervolgens is de toepasbaarheid van het theoretisch kader getoetst in de zorg voor mensen met EVMB. Dit gebeurde bij 36 zorgprofessionals tijdens een focusgroepstudie.
Tot slot zijn er drie observatiestudies uitgevoerd om te onderzoeken wat het effect is van verschillende auditieve omgevingen op de stemming en het gedrag, inclusief probleemgedrag, van mensen met EVMB. Uit de resultaten van de onderzoeken blijkt dat geluid belangrijk is bij het vormen van een sense of place. Geluiden geven de luisteraar informatie over waar hij of zij zich bevindt, wat er gebeurt, en wat er komen gaat. Daarnaast heeft de kwaliteit van de auditieve leefomgeving een significante invloed op negatieve stemmingen en de ernst van stereotype probleemgedrag van mensen met EVMB. Hoe pas je dit toe in de praktijk?
Vogeltjes
Hoorbare indicaties van veiligheid zijn geen bijzondere geluiden. Het zijn juist hele normale en aangename geluiden die mensen geruststellen en ontspannen, of hen op een speelse wijze stimuleren en activeren. Ontspanning kan alleen worden bereikt in kalme auditieve omgevingen, vaak gekenmerkt door natuurlijke achtergrondgeluiden. Om dit te bereiken kunnen begeleiders bijvoorbeeld een raam of schuifpui openen, om de geluiden van buiten naar binnen te laten. Denk hierbij aan de vogeltjes die fluiten, of de wind die door de bomen ruist.
Daarnaast zijn er de levendige auditieve omgevingen, die bestaan uit stimuli die uitnodigend zijn en de aandacht trekken (maar niet opeisen), zoals het geluid van muziek of speelgoed. Deze omgevingen stimuleren geïnteresseerd en speels gedrag en bevorderen interactie en ontwikkeling.
Personeel
Niet-natuurlijke geluidsbronnen, zoals ventilatoren, verkeer, huishoudelijke apparaten of andere machinale geluiden, maskeren aangename (en veilige) geluiden en worden daarom meestal als onprettig ervaren. Door de aanwezigheid van deze geluiden wordt het moeilijker om hoorbare veiligheid vast te stellen, en daarom dienen ze als zodanig vermeden te worden. Maar volkomen stilte verdient ook geen voorkeur, omdat het geen indicaties van hoorbaar veiligheid biedt. Daarom moet er altijd een aangenaam en geruststellend, zacht achtergrondgeluid aanwezig zijn. Dit hoeven niet altijd en alleen natuurlijke geluiden of muziek te zijn, maar kan ook het geluid van het personeel zijn, dat nabij is en bijvoorbeeld bezig is met het voorbereiden van een maaltijd. De geluiden van begeleiders en terugkerende activiteiten kunnen mensen met EVMB helpen met een gevoel van herkenning van personen, plaatsen of activiteiten. Door specifieke geluiden consequent te gebruiken als signaalgeluiden kun je hen een dagelijkse structuur bieden, waarin voorspelbaar is wat komen gaat.
Door auditieve omgevingen te creëren waarin het gevoel van basisveiligheid wordt geoptimaliseerd voor de gebruikers, kunnen zij maximaal ontspannen en floreren. Juist voor personen met ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen, die extra moeilijkheden hebben met de verwerking van een wereld die voor hen waarschijnlijk veel complexer lijkt dan voor ons, is deze hoorbare veiligheid van groot belang. Er moeten daarom omgevingen gecreëerd worden die minimaal complex zijn, maar voldoende positieve indicatoren van veiligheid en genoeg gedragsmogelijkheden bevatten.
Communicatie
Sociale interactie is een van de belangrijkste aspecten van kwaliteit van bestaan en dus van groot belang voor mensen met EVMB. De aard van sociale interacties varieert als gevolg van de barrières die specifieke beperkingen met zich meebrengen. Suboptimaal omgevingsgeluid kan deze barrières versterken, omdat het communicatie belemmert.
Mensen met ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen zijn afhankelijk van de oplettendheid van anderen in het vervullen van hun dagelijkse behoeftes en wensen. In een lawaaierige omgeving zullen zowel cliënten als begeleiders sneller gestrest en vermoeid raken. Dit komt ten nadele van de aandacht van de begeleiders en de stemming van de cliënten. Wanneer beide partijen op die manier (onbewust) een gesloten houding aannemen, wordt communiceren lastig.
Aan de andere kant heeft onderzoek uitgewezen dat prettig achtergrondgeluid creativiteit kan bevorderen en positieve stemmingen teweegbrengt. Prettig omgevingsgeluid zal positieve emoties oproepen bij zowel personeel als cliënten, waarmee hoogwaardige sociale interacties bevorderd worden en de kwaliteit van bestaan zal toenemen.
Tv-kijken
Toegang tot recreatieve mogelijkheden en vrije keuze daarin, is een ander belangrijk aspect van de kwaliteit van bestaan van mensen met ernstige verstandelijke en meervoudige beperkingen. Momenteel zijn audiovisuele media, zoals tv-kijken of luisteren naar muziek, de meest voorkomende aangeboden vrijetijdsbesteding voor deze groep mensen. Helaas worden ze vaak op een ondoordachte manier aangeboden en is de keuzevrijheid over het algemeen minimaal. Bovendien is de geschiktheid van deze activiteiten twijfelachtig, gezien de veelvoorkomende sensorische beperkingen en epileptische stoornissen in deze doelgroep.
In een positieve auditieve omgeving kan de juiste muziek mensen helpen om te ontspannen en volgens sommigen heeft muziek zelfs helende effecten. Maar in een onaangename auditieve omgeving draagt muziek bij aan een chaotische omgeving. Daarom zouden begeleiders zorgvuldiger moeten omgaan met geluid. Daarnaast moeten zij zich realiseren dat harde muziek weliswaar gebruikt kan worden om negatieve geluiden te maskeren, maar ze maskeert tegelijkertijd ook de nodige geruststellende en positieve geluiden. Dat is de belangrijkste reden waarom begeleiders moeten voorkomen dat muziek de hele dag aanstaat, enkel omwille van de ‘gezelligheid’. Beter zou zijn om speciale muziekkamers te creëren, of te investeren in hoogwaardige koptelefoons, zodat de bewoners elk kunnen genieten van hun eigen muziek op zelfgekozen momenten, zonder daarmee andere bewoners tot last te zijn.
Bewustzijn
Een belangrijke eerste stap om tot een beter geluidsmilieu te komen is om het bewustzijn te verhogen van de rol van geluid voor mensen met EVMB. Zolang het personeel zich niet bewust is van de kwaliteit van de auditieve omgeving en de effecten hiervan, zullen slechte auditieve omgevingen blijven bestaan. Deze zullen nadelige gevolgen hebben voor de gezondheid en het welzijn van de cliënten, die in deze omgevingen wonen en er niet uit kunne ontsnappen.
Wanneer begeleiders bewust nadenken over de auditieve omgeving, zullen zij beter omgaan met de alledaagse geluiden. Er moet worden stilgestaan bij het feit dat hun cliënten minder autonoom zijn. Ze kunnen vaak niet vragen of de radio wat zachter mag, of weglopen wanneer het geluid te veel wordt. Tools zoals de smartphone app MoSART, die werd ontwikkeld tijdens mijn onderzoek, kunnen helpen bij het verhogen van het bewustzijn rondom dit onderwerp.
Management
Het is belangrijk om je te realiseren dat gedrag, gevoel en geluid elkaar altijd beïnvloeden. Het is immers moeilijk om kalm te blijven in een chaotische situatie. Om positief gedrag en een positieve gemoedstoestand mogelijk te maken is het dus van belang de auditieve omgeving hierop af te stemmen. Het is de taak van het ondersteunend personeel om te herkennen wat goed is voor hun cliënten en adequaat te handelen en het is de taak van het management om dit te bevorderen.
Toch wijzen de resultaten uit mijn onderzoek erop, dat in het bijzonder het management en bestuur zich niet bewust zijn van de rol en het belang van geluid in de zorg voor mensen met EVMB.
Het is belangrijk dat geluid een punt van zorg wordt voor de hele organisatie en wordt opgenomen in het dagelijkse beleid en de praktijk. De auditieve omgeving moet onderdeel worden van de verantwoordelijkheden van interdisciplinaire teams, opgenomen worden in persoonlijke dossiers en behandeld worden tijdens de opleiding van professionals.
PERSONALIA Kirsten van den Bosch
Kirsten van den Bosch is onderzoeker bij de Rijksuniversiteit Groningen en de Hanzehogeschool Groningen. Daarnaast is ze medeoprichter van SoundAppraisal, een bedrijf waarmee ze kennis van soundscape en tools toepast in de praktijk. Ze won dit jaar de Ds. Visscherprijs voor haar proefschrift Safe and Sound, Soundscape research in special needs care. Haar onderzoek werd mogelijk gemaakt door InZicht, een stichting die wordt gefinancierd door Bartiméus, Koninklijke Visio en ZonMw.
