Hoe zit het met participatie en inclusie van mensen die wonen op het terrein van een zorgorganisatie? Onderzoek van de Universiteit voor Humanistiek werpt een verrassend licht hierop.
De supermarkt op Nieuw Woelwijck in Sappemeer is overzichtelijk. Van alle producten staat maar één variant in de schappen. Bewoners krijgen een boodschappenboekje. Daarin kruisen zij of de begeleiders aan wat ze nodig hebben. Vervolgens kunnen ze met dat boekje zelfstandig of met begeleiding boodschappen doen. Winkelier Freddy begroet iedereen bij zijn of haar naam en helpt mee de boodschappen verzamelen. Zo gaat Davey vliegensvlug met ijsjes de deur uit. En Hendrik met zijn begeleider Eggo volgeladen met zakken brood voor zijn medebewoners.
Naar vermogen meedoen
Op Nieuw Woelwijck wonen zo’n vierhonderd mensen met een matige tot ernstige verstandelijke beperking, verdeeld over 42 huizen. Het terrein is een dorp op zichzelf. ‘Alles wat in de grote samenleving aanwezig is hebben we hier ook’, vertelt coördinerend begeleider Korrian Stol. ‘Zoals een theater, kledingwinkel, zwembad, wasserij en een boodschappenwinkel. Groot verschil: alles is afgestemd op onze bewoners. Op die manier kan iedereen hier naar vermogen meedoen. We hebben ook allerlei clubjes, zoals een handwerk-, sjoel- en knutselclub. Daar doen mensen aan mee van verschillende woningen. Zo ontstaan er vriendschappen en contacten over en weer.’
Orthopedagoog en bestuurder Peter de Groot vult aan: ‘De kern van sociale inclusie is wat ons betreft dat je gewaardeerd wordt om wie je bent, dat je erbij hoort en deel uitmaakt van een gemeenschap. En dat je vanuit die verbondenheid en veiligheid jezelf verder kunt ontwikkelen en je tot je recht komt als individu. Dat hoeft voor ons niet gekoppeld te zijn aan wonen midden in een wijk. Wij leven hier ook het echte leven.’
Wat is een goed leven?
Nieuw Woelwijck is één van de zes instellingsterreinen die bezocht werden door onderzoeker en projectleider Femmianne Bredewold en onderzoeker Simon van der Weele van de Universiteit voor Humanistiek. Ze bezochten deze plekken in het kader van een onderzoek over sociale inclusie van mensen met een verstandelijke beperking die in een beschutte woonomgeving wonen. Van der Weele: ‘Een van de redenen voor dit onderzoek is beter zicht krijgen op wat sociale inclusie betekent voor deze mensen.’ Bredewold vult aan: ‘Inclusie is slechts één van de visies op het goede leven voor mensen met een verstandelijke beperking. Daarom zijn we eerst teruggegaan naar de vraag wat eigenlijk een goed leven voor mensen met een verstandelijke beperking is en hoe inclusie daarin past. Dus in het onderzoek hebben we ook naar ideeën over dat goede leven gekeken.’
Vrijheid, ritme, relaties en erbij horen
Bredewold en Van der Weele liepen mee met mensen met een beperking en hun begeleiders om te ervaren hoe sociale inclusie vorm en betekenis krijgt in hun leven. Ze interviewden ook familieleden en begeleiders. Ze kregen op die manier inzicht in de ervaringen en belevingen van mensen met een beperking, naasten en betrokkenen. Wat betreft het goede leven konden ze een aantal elementen onderscheiden: vrijheid, ritme, relaties en erbij horen. Medewerkers, mensen met een beperking en hun familie zijn van mening dat al deze elementen aanwezig zijn op Nieuw Woelwijck en de andere terreinen die ze bezochten.
Inzetten op het verschil
Maar hoe verhoudt dit goede leven zich tot participatie en sociale inclusie? Daarvoor hebben Bredewold en Van der Weele dit begrip onder een ethisch en filosofisch vergrootglas gelegd. Voor de mensen van Nieuw Woelwijck is het duidelijk. Hun levende dorp is een ideale plek voor de bewoners om mee te doen aan de samenleving. Een aangepaste samenleving weliswaar.
ideaal van inclusie
Volgens beide onderzoekers houden de instellingsterreinen ons een spiegel voor. Doordat ze op een radicaal andere manier invulling geven aan het ideaal van inclusie. Ze verwijzen daarbij naar de ideeën van politicologe Iris Marion Young. Zij stelt dat gelijkheid op twee manieren te bereiken is: door de overeenkomsten te benadrukken tussen mensen of juist door rekening te houden met de eigenheid; het verschil. Een voorbeeld van rekening houden met verschil is als je vrouwen maandelijks menstruatieverlof geeft zodat ze wél volledig aan het arbeidsproces kunnen meedoen.
Onze overeenkomsten
‘Wat ons aan een deel van de onderzochte terreinen intrigeert is dat ze er vol op het verschil in durven te zetten’, vervolgt Van der Weele, ‘dat is denk ik een belangrijke bevinding van ons onderzoek. Namelijk dat in de Nederlandse gehandicaptenzorg nog een andere visie beschikbaar is over hoe je het ideaal van participatie en inclusie kunt realiseren voor mensen met een verstandelijke beperking. En dat is een visie die behoorlijk uitdagend is. Omdat het een andere uitwerking is van het realiseren van inclusie en een goed leven dat we gewend zijn. Want dominanter is het idee dat we vooral moeten benadrukken wat de overeenkomsten zijn.’
Ruimte voor eigenheid
Van der Weele: ‘Wat heel mooi is aan die terreinen, is dat ze veel ruimte maken voor de eigenheid van mensen met een verstandelijke beperking. Maar wat een nadeel is: omdat je het apart doet, gaat er in de reguliere samenleving niets veranderen. Dat is een spanningsveld. Volledig inzetten op verschil zorgt er ook voor dat je het verschil zodanig uitvergroot dat je mensen opnieuw aan de kant gaat zetten. Dat wil je misschien ook niet. Wij spreken geen waardeoordeel uit hierover. We brengen een alternatief in beeld dat uit beeld was geraakt. Zodat we opnieuw kunnen gaan praten over hoe we vorm kunnen geven aan gelijkheid en een goed leven voor mensen met een verstandelijke beperking.’
Een goed leven
Nieuw Woelwijck is al die jaren trouw gebleven aan hun visie. Daarmee zaten ze nogal eens in het verdomhoekje. De Groot: ‘We zijn zelfs beschuldigd van het schenden van mensenrechten omdat we onze dorpsgemeenschap niet wilden opgeven. Rond de eeuwwisseling waren er veel discussies over het al dan niet opheffen van Nieuw Woelwijck. Maar 99 procent van de ouders zei: dit is de beste plek voor onze kinderen.’ De Groot schreef een boek over de ontstaansgeschiedenis, de visie en de dagelijkse praktijk van Nieuw Woelwijck: Koffieconcert op het dorpsplein dat werd gepresenteerd bij zijn pensionering in september 2023. Een citaat uit de achterflap: ‘Ondanks gefronste wenkbrauwen van collega’s hebben we altijd vastgehouden aan de eigen koers. Vanuit de overtuiging dat zorg in een eigen aangepaste dorpsgemeenschap onze bewoners de beste mogelijkheden geeft voor een goed leven.’
De onderzoeksresultaten van Bredewold en Van der Weele worden in 2024 gepubliceerd onder de titel: Een wereld van verschil: instellingsterreinen en het goede leven voor mensen met een verstandelijke beperking.
Als onderdeel van het onderzoek van Bredewold en Van der Weele maakte fotografe Aleid Denier van der Gon een serie speciale foto’s op de instellingsterreinen.
Dit artikel komt uit de vierde editie van 2023 van Markant, het tijdschrift van de VGN.
