De overheid verwacht van burgers een grotere betrokkenheid bij elkaar, ook in de langdurige zorg. Is de samenleving klaar voor deze ingrijpende hervorming? ‘Er is sprake van een sociale revolutie.’
De langdurige zorg, ook voor mensen met een beperking, wordt ingrijpend hervormd. Minder rechten uit de AWBZ, meer eigen verantwoordelijkheid van burgers. Degenen die een beroep willen doen op ondersteuning of zorg, kunnen niet vanzelfsprekend gebruik maken van een recht hierop, maar worden aangesproken op wat zij samen met hun sociale omgeving kunnen doen. Informele zorg door mantelzorgers – waarbij de zorgverlening voortvloeit uit de sociale relatie met de hulpbehoevende – en door vrijwilligers – die uit vrije keuze iets willen bijdragen aan de samenleving – komt steeds nadrukkelijker in beeld. ‘Deze hervorming vraagt meer betrokkenheid en zorg voor elkaar’, schrijft staatssecretaris Martin van Rijn in april 2013 in de brief aan de Tweede Kamer over de hervorming van de langdurige zorg. De overheid wil dat mensen zich steeds meer gaan gedragen als zogenaamde affectieve burgers, zorgzame mensen die door affectieve banden bereid zijn iets voor een ander te doen.
Revolutie
Zijn de burgers zich er wel van bewust dat deze rol van hen wordt verwacht en is de samenleving als geheel klaar voor zo’n grote omslag in denken en doen? Evelien Tonkens, bijzonder hoogleraar actief burgerschap en Jan Willem Duyvendak, hoogleraar algemene sociologie, denken van niet. In het artikel Wie wil zich nu laten douchen door de buurman? spreken zij van een sociale revolutie die gaande is bij de herziening van de verzorgingsstaat. Deze revolutie verloopt stapsgewijs, waarbij elke stap inhoudelijk beperkt en tamelijk onschuldig lijkt. Maar uiteindelijk zal de hele verzorgingsstaat verbouwd zijn, met ingrijpende gevolgen voor alle inwoners van Nederland, stellen zij. Bovendien zal de omwenteling niet beperkt blijven tot de zorg. ‘Van burgers wordt in toenemende mate ook verwacht dat zij bibliotheken, speeltuinen en buurthuizen beheren, gezamenlijk hun straat en buurt schoonhouden, criminelen weren, elkaar via een onderlinge burenhulpcentrale opvangen, in psychische nood bijstaan en nog veel meer.’ Betaalde diensten zullen steeds meer worden overgenomen door informeel vrijwilligerswerk en mantelzorg. Daar kleven risico’s aan schetsen Tonkens en Duyvendak. Mantelzorgers kunnen overbelast raken. De positie van vrouwen kan achterblijven bij die van mannen, omdat vrouwen vaker mantelzorger zijn. Burgers krijgen wel meer verantwoordelijkheid maar weinig zeggenschap over wat ze wel en niet tot hun burgerplichten vinden horen. En te hoge verwachtingen over vrijwilligers kunnen ertoe leiden dat er gaten vallen in de sociale voorzieningen. Hoogleraar zorgethiek Andries Baart vraagt zich in een uitzending van Nieuwsuur over meedoen op eigen kracht af of de netwerken die kwetsbare mensen moeten ondersteunen wel bestaan.
Verplicht?
Volgens staatssecretaris Martin Van Rijn van VWS is het logisch dat de rol van mantelzorgers en vrijwilligers bij de ondersteuning van mensen in hun eigen omgeving groter wordt. De noodzaak van de hervorming is volgens hem allereerst ingegeven door de wens van mensen om zo lang mogelijk in hun eigen omgeving te blijven wonen. ‘Dan zal er ook meer van die omgeving worden gevraagd’, schrijft hij in de Kamerbrief van 20 juli 2013 over informele zorg. Maar vrijwilligerswerk en mantelzorg kun je niet verplichten, vindt hij. En ook is het niet de bedoeling dat mantelzorgers en vrijwilligers worden ingezet bij lijfsgebonden zorg. Dat moet in handen blijven van gekwalificeerde zorgverleners, volgens professionele standaarden. ‘Het moeten wassen van de billen van de buurman is een onjuist beeld’, stelt Van Rijn. Bij zorgorganisatie Vierstroom is na een succesvolle proef besloten wel vaste afspraken te maken met familie over mantelzorg. Bestuurder Jeroen van den Oever wil niet spreken van een verplichting. Bij het experiment Netwerkparticipatie dat van oktober 2012 tot en met juni 2013 bij drie locaties van Vierstroom werd gehouden, werd aan familie en andere verwanten gevraagd om minimaal vier uur per maand een actieve bijdrage te leveren aan het welzijn van hun eigen naaste en andere bewoners. Het ging dan om activiteiten als samen wandelen, spelletjes doen of koffie schenken. Er ontstond veel discussie over deze ‘verplichte mantelzorg’. Ook gemeenten kunnen ouderen, zieken en gehandicapten dringend vragen om in ruil voor de zorg die ze ontvangen iets terug te doen voor de samenleving, zo blijkt uit het concept voor de Wet Maatschappelijke Ondersteuning 2015 dat in oktober naar de Tweede Kamer werd gestuurd.
Versterken, verlichten en verbinden
De staatssecretaris wil de informele zorg en ondersteuning ‘versterken, verlichten, en verbinden’, om de knelpunten bij de grotere rol van mantelzorgers en vrijwilligers in de langdurige zorg te verminderen. Zo wil hij de positie van de informele zorgverlener versterken door deze te verankeren in de wetgeving en in gemeentelijk en rijksbeleid. Ook in het transitieplan voor de herziening van de langdurige zorg zal er aandacht zijn voor informele zorg en ondersteuning. De samenwerking tussen cliënt, mantelzorger, vrijwilliger en professional moet verbeterd worden, vindt Van Rijn. Dat gaat alleen lukken als de professional de andere partners als gelijkwaardig ziet. Ook moet het toenemende belang van afstemming tussen formele en informele zorg aan bod komen in de opleidingen van zorg- en ondersteuningsprofessionals. Ondanks de initiatieven die al lopen, vindt Van Rijn het noodzakelijk om een ‘robuustere beweging in gang te zetten’. Met VNG, organisaties voor vrijwilligers en mantelzorgers, aanbieders van zorg, en organisaties voor professionals werkt hij aan een Agenda voor de zorg. ‘Als bijdrage aan een samenleving waar voor elkaar zorgen weer de norm is.’
Grenzen
Maar wat vindt de samenleving zelf eigenlijk van die norm? In het rapport Informele zorg in Nederland van het Sociaal Cultureel Planbureau van juli 2013 staat dat de meerderheid van de Nederlanders, veel vaker dan de meeste andere Europeanen, vindt dat de overheid een belangrijke taak heeft in de zorg voor hulpbehoevenden. En over de vraag of het goed is dat de overheid verwacht dat mensen meer voor elkaar zorgen bij chronische ziekte of beperking, zijn de meningen verdeeld. Ruim een op de drie is het ermee eens, ruim een op de vier niet. Veel mensen zijn bereid voor een ander te zorgen, maar er zijn wel grenzen. Driekwart van de Nederlanders zou best af en toe boodschappen willen doen voor een bekende uit de buurt, maar als het gaat om schoonmaakwerk zegt een kwart bereid te zijn te helpen. Een grote meerderheid van de Nederlandse bevolking ontvangt graag hulp van familie, vrienden of buren wanneer dat nodig is, maar veel minder mensen (elf procent) vinden het vanzelfsprekend om bij een intensievere en langdurige zorgbehoefte persoonlijke verzorging van een familielid te ontvangen. Een aanzienlijk deel van de hulpbehoevenden zelf geeft aan dat de grens is bereikt in de hulp die al door het netwerk wordt gegeven. In het SCP-rapport staat dat twintig procent van de volwassen Nederlanders (2,6 miljoen mensen) meer dan drie maanden of meer dan acht uur per week mantelzorg geeft aan een hulpbehoevende naaste.
Vrijwilligers in de zorg
In vergelijking met andere Europese landen is de deelname aan vrijwilligerswerk in het algemeen in Nederland groot, maar hoeveel vrijwilligers in de zorg werken is onduidelijk. Volgens schattingen van vrijwilligersorganisaties zijn 450.000 mensen als vrijwilliger actief in de zorg, volgens schattingen op basis van enquêtes onder de bevolking gaat het om twee miljoen vrijwilligers. In het rapport Geven in Nederland 2013, is ook een hoofdstuk gewijd aan vrijwilligerswerk. Daaruit blijkt dat vrijwilligerswerk het meest voorkomt in de sector sport en recreatie, gevolgd door kerk en levensbeschouwing. De meeste vrijwilligers houden zich bezig met bestuurlijke taken, gevolgd door klussen, kantoorwerk en administratie en het bieden van vervoer. Er is een toename van het aantal vrijwilligers dat kantoorwerk of administratie doet, of zich bezighoudt met belangenbehartiging. Therapeutische activiteiten en verzorging worden juist minder populair. Vrijwillig zorg verlenen aan anderen lijkt dus (nog) niet vanzelfsprekend.
Meer informele zorg?
Volgens het SCP is het nog onduidelijk hoe groot het onbenutte potentieel aan informele zorg nu eigenlijk is, hoe er meer onderlinge steun tot stand kan komen, en of mensen meer informele zorg willen ontvangen. Ook ligt de vraag nog open hoe de samenwerking en afstemming tussen professionele zorg, mantelzorg en vrijwilligerswerk het beste vorm kan krijgen. Mantelzorgers zelf vinden dat de samenwerking met professionals beter kan. Mantelzorgers van mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische problematiek geven aan dat zij zich niet betrokken voelen bij de zorgverlening door professionals en zich ook niet erkend voelen in hun deskundigheid. Uit initiatieven van gehandicaptenzorgorganisaties om vrijwilligers te betrekken bij de zorg blijkt dat de inzet van vrijwilligers de zorg kan verbeteren. Maar dan moet er ook goed voor die vrijwilligers gezorgd worden. Ze moeten echt bij het team horen waarvoor ze werken en professionals en vrijwilligers moeten daarbij goed samenwerken. Het werk dat vrijwilligers doen moet aansluiten bij hun wensen en vaardigheden, en er moet een goede match gemaakt worden tussen de vrijwilliger en de cliënt die hij begeleidt. Vrijwilligers kunnen dan door de tijd en aandacht die ze hebben vooral meerwaarde bieden op het gebied van welzijn en voor cliënten de verbinding zijn naar het gewone leven.
Bronnen:
Kamerbrief Hervorming langdurige zorg en Kamerbrief over mantelzorg en langdurige zorg op www.rijksoverheid.nl.
http://www.rijksoverheid.nl/ministeries/vws/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2013/04/25/kamerbrief-hervorming-langdurige-zorg-naar-een-waardevolle-toekomst.html en http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2013/07/20/kamerbrief-over-mantelzorg-en-langdurige-zorg.html
Wie wil zich nu laten douchen door de buurman?
op www.socialevraagstukken.nl. http://www.socialevraagstukken.nl/site/2013/05/12/wie-wil-zich-nu-laten-douchen-door-de-buurman/
Uitzending Nieuwsuur over meedoen op eigen kracht, 30 oktober 2013, op www.nieuwsuur.nl http://nieuwsuur.nl/video/569132-meedoen-op-eigen-kracht.html
Informele zorg in Nederland op www.scp.nl.
http://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2013/Informele_zorg_in_Nederland
Zorgverzekeraar kan verplichte mantelzorg contracteren op www.zorgvisie.nl.
http://www.zorgvisie.nl/Financien/Nieuws/2013/8/Zorgverzekeraar-kan-verplichte-mantelzorg-contracteren-1338550W/
Geven in Nederland in 2013 op www.fsw.vu.nl.
http://www.fsw.vu.nl/nl/wetenschappelijke-afdelingen/filantropische-studies/onderzoek/geven-in-nederland/index.asp]
Minder Nederlanders doen meer vrijwilligerswerk op www.movisie.nl.
http://www.movisie.nl/artikel/minder-nederlanders-doen-meer-vrijwilligerswerk
