Kan de gehandicaptenzorg in Nederland tegen een stootje? Binnen de sector neemt niet alleen de financiële druk toe, ook de complexiteit van de zorgvragen neemt toe en het aantal zorgvragen, terwijl er minder zorgprofessionals beschikbaar zijn. Hoeveel veerkracht heeft de sector? Drie bestuurders aan het woord: Elze Vonk (Alliade), Emmeke van Eersel (Middin) en Han van Esch (Philadelphia). ‘We kunnen tegen een stootje, maar het is een samenspel van zaken die het wel erg ingewikkeld maakt.’
Onderstaande tekst is een longread op basis van de VGN Podcast: Toenemende financiële zorgen; kan de sector tegen een stootje?
Actie is nodig
De gehandicaptenzorg staat financieel flink onder druk. Als er niets gebeurt, zal een flink deel van de gehandicaptenzorgaanbieders vanaf 2025 niet meer financierbaar zijn. Dat betekent concreet dat banken dan geen financiële steun meer bieden voor investeringen, wat inhoudt dat gehandicaptenzorgorganisaties dan zullen ophouden te bestaan. Dat stelt de VGN vast na het analyseren van 38 jaarrekeningen van haar leden over 2022. Er pakken zich donkere wolken samen boven de branche. Actie is nodig. Met name een realistisch financieel overheidsbeleid, maar gehandicaptenzorgorganisaties gaan zelf ook aan de slag.
'Een fors stootje’
Op de vraag hoe veerkrachtig de gehandicaptenzorg is en of de sector tegen een stootje kan, antwoordt Van Esch van Philadelphia: ‘We kunnen tegen een stootje, maar het is een samenspel van zaken die het wel erg ingewikkeld maakt.’ Elze Vonk van Alliade vindt het een 'heel fors stootje’ dat op de sector afkomt. ‘Ja, we zijn veerkrachtig, maar kunnen we het snel genoeg aanpakken?’ Emmeke van Eersel van Middin: ‘Ik vind dat zowel de professionals als de mensen die zorg krijgen, buitengewoon veerkrachtig zijn. Ik maak me wel zorgen om de financiële veerkracht. Daar zijn we echt kwetsbaar in en daarvoor zijn we afhankelijk van de overheid.’
Toegenomen loonkosten
Belangrijke oorzaken van de financiële zorgen zijn de sterk toegenomen inflatie (met name de energiekosten), de gestegen rente en bouwkosten en de kosten voor personeel dat niet in loondienst is. Die laatste post steeg in 2022 met maar liefst 36 procent. Dat komt omdat de sector met personeelskrapte en oplopend ziekteverzuim kampt, waardoor er in toenemende mate een beroep op zzp’ers wordt gedaan. ‘Een trend die al langer gaande is’, aldus Vonk. ‘De vraag is, durven we dat te stoppen en hoe? Kunnen we de zorg draaiende houden zonder zzp’ers? Het antwoord daarop wordt spannender naarmate het aantal zzp’ers oploopt. Ik zou willen oproepen om nu te acteren. Liever nu dan over vijf jaar wanneer het echt te laat is.’
Flexibele schil
Van Esch is een groot voorstander van kernteams met vaste medewerkers en daaromheen een flexibele schil van zzp’ers. ‘Dan heb je de basis stevig staan en de flexibiliteit om in te spelen op calamiteiten.’ Hij wijst op de impact van het werken met alleen of vooral zzp’ers: 'Moet je voorstellen dat je als zorgvrager elke dag weer andere medewerkers voor je neus krijgt. Zij kennen jou niet en jij kent hen niet. Dat is uitermate vervelend. En voor teams betekent dit, dat de consistentie in werkzaamheden ter discussie komt te staan. Men weet niet precies wat de mores is op een locatie. Waar ik me het meest zorgen om maak, dat is de groep mensen met een zwaardere ondersteunings- en zorgvraag. Je ziet nu al dat het heel moeilijk is om vaste medewerkers te werven voor deze groep. Dus als medewerkers daar weggaan hebben we een heel, heel dik probleem.’
‘Wat maakt ons een aantrekkelijke werkgever?’
Van Eersel kijkt vooral ook naar de oorzaak van het toenemend aantal zzp’ers: ‘Wat beweegt medewerkers om uit dienst te gaan en als zelfstandige terug te keren? Wat maakt ons een aantrekkelijke werkgever? Hoe roosteren we onze medewerkers in? Doen we dat wel op een manier die bij onze medewerkers past? Ik heb wel de ambitie om de trend van het inschakelen van zzp’ers te doorbreken. Niet alleen over de as van wet- en regelgeving, hoewel dat absoluut heel helpend en noodzakelijk is, maar ook over de as van werkgeverschap en het aantrekkelijk maken van het werk.’
Boeien en binden
Tegelijkertijd merkt Van Eersel ook dat er zzp’ers zijn, die weer terugkomen in vaste dienst. ‘Juist om weer onderdeel te zijn van een team, en juist om een betere band op te bouwen met de mensen aan wie zij zorg en ondersteuning bieden.’ Vonk herkent dat en geeft aan dat er bij Alliade veel zij-instromers aan het werk zijn. ‘Ik zie een enorme betrokkenheid en gemotiveerdheid bij hen. De kunst is om deze groep mensen te blijven boeien en te blijven binden.’ De bestuurders zien een interessante tijd voor medewerkers in de gehandicaptenzorg aankomen: veel meer in de maatschappij en veel meer samen met het netwerk om de mensen met een beperking heen. ‘We gaan van zorgen voor, naar echt samen zorgen’, aldus Vonk.
‘Wat is zorg en wat het gewone leven?’
Van Eersel vult daarop aan: 'We hebben in Nederland de groep zorgvragers best wel groot gedefinieerd. Er zijn mensen met een complexe zorgvraag, maar er is ook een hele grote groep mensen met een licht verstandelijke beperking die niet meer meekomt in de maatschappij. Omdat er voor die laatste groep geen perspectief is, ontstaan er zorgen en zorgvragen, die wij gaan beantwoorden. Als er wel perspectief zou zijn, zouden die zorgen en zorgvragen niet ontstaan. Dus wat is nou eigenlijk zorg, en wat is het gewone leven waar weliswaar hulp nodig is, maar wellicht geen professionele inzet. Daar ligt een grote opgaaf voor maatschappelijke samenhang ons allemaal: werkgevers, het zijn van een goede buur... Dat zou de oplopende personeelskosten kunnen beteugelen, want die zijn een symptoom van wat wij allemaal in dat zorgvierkant hebben bedacht te moeten leveren.’
Perfect storm
De gestegen rente en bouwkosten zijn ook een belangrijke aanleiding voor de geldzorgen binnen de gehandicaptenzorg. Van Esch merkt dat Philadelphia geconfronteerd wordt met bouwplannen die al in voorbereiding zijn, maar die nu niet meer haalbaar zijn vanwege de bouwkosten. ‘Vaak is dat een lopende trein, waar je niet meer de rem op kan zetten.’ Van Eersel geeft aan dat Middin een woningvoorraad heeft die mogelijk niet helemaal energieneutraal is of helemaal niet. ‘Die oude woningvoorraad drukt enorm op onze energiekosten en staat duurzaamheidsopgaven in de weg. Tegelijkertijd is de ruimte om te investeren zeer beperkt en lopen die kosten maximaal op. Dus we zitten in een perfect storm zou je kunnen zeggen. Als we daar niet uitstappen, nemen we geen regie en blijven we doen wat we deden en verdwijnt de oplossing als rook.’
Lobby met de banken
Hoe daaruit te stappen? Als de banken zich vanaf 2025 zouden terugtrekken, dan komt veel ontwikkeling tot stilstand. Voor 80 procent van de investeringsplannen is geld van de banken nodig. ‘Dus is het noodzaak hen dichtbij ons te houden, samen lobby voeren’, aldus Vonk. ‘De banken hebben samen met accountants een brief gestuurd naar de minister om aan te geven dat de zorgsector echt onder druk komt te staan. Het was best opmerkelijk dat zij, eigenlijk eerder dan wij, op de bres gingen staan voor onze cliënten. Maar uiteindelijk zijn banken ook gewoon gebonden aan ratio’s. Ze werken met het spaargeld van de burgers, dus banken zijn op een gegeven moment wel uitgespeeld.’ Van Eersel: ‘Wat ik wel heel plezierig vind is dat dit ook nieuwe vormen van samenwerking kan geven waarop je op een andere manier met elkaar naar de toekomst kan kijken.
Vijf kanslijnen
Op de vraag welke bijdragen de bestuurders zelf al geleverd hebben voor herstel, wijzen zij op de vijf inhoudelijke kanslijnen waarover Zorgverzekeraars Nederland (ZN) en de VGN begin 2022 een akkoord sloten. Bedoeld om samen de transitie te maken naar een duurzame, toekomstbestendige en betaalbare gehandicaptenzorg. Zorgorganisaties zijn heel concreet met die opgaves aan de slag gegaan. Eén van de kanslijnen is technologie, omdat dit de eigen regie van mensen met een beperking kan vergroten en de medewerkers kan ontlasten. ‘In de woningen van de toekomst ligt de focus op technology first, en dan pas de begeleider’, aldus Van Eersel. ‘Daar zetten we stappen in en zo gaan organisaties eigenlijk op al die kanslijnen kijken wat ze vandaag al kunnen doen, maar vooral ook regie voeren op de toekomst.’
Initiatieven op kleine schaal
Vonk geeft aan dat het anders organiseren bij Alliade vooral vorm heeft gekregen in de randvoorwaardelijke sfeer, zoals het werken met één boekhoudsysteem en één dossier voor elke client waardoor professionals beter kunnen samenwerken. Daarnaast is op teamniveau veel aandacht besteed aan de kwaliteit van zorg, de medewerkerstevredenheid en de financiën. ‘Daarmee hebben we inzicht gekregen in waar we moeten bijsturen. En we hebben mooie initiatieven op kleine schaal, zoals de aanstelling van een regieverpleegkundige die de hele keten kan verlichten. De kunst is om kleine initiatieven over de hele organisatie uit te rollen.’
Ook zorg op afstand
Ook Philadelphia heeft al veel veranderingen ingezet. Van Esch wijst op de inzet van technologie, waarbij het niet meer noodzakelijk is om altijd in direct contact met de cliënt te treden, maar ook op afstand via beeldcommunicatie. ‘Binnen Philadelphia doen we dat met DigiContact. Een ander mooi voorbeeld vind ik hoe we omgaan met de schaarste aan huisartsen en artsen Verstandelijk Gehandicapten. Dat proberen we op te lossen door de triage beter in te richten.’ Van Esch benoemt ook de inzet van het netwerk van mensen met een beperking in de ondersteuning. 'Dat is een gigantische uitdaging, want dan vraag je een cultuurverandering bij zowel mensen met een beperking, als bij verwanten en vertegenwoordigers, maar zeker ook bij medewerkers. Als medewerker richt je je niet meer alleen op de individuele client, maar vooral op het netwerk.’
Profiteer van talent
‘Anders organiseren van zorg gaat met name ook om mensen met een beperking nog meer in hun kracht te krijgen’, vervolgt Van Esch. ‘Dat is niet voor iedereen mogelijk, maar voor heel veel mensen wel. Maak gebruik van hun talenten. Dat biedt ook een kans om mensen met een beperking meer positie te geven in de samenleving. Laat ze gezien worden. Laat ze ondersteuning krijgen waar ze nodig hebben en laat iedereen deel uitmaken van de samenleving. Dat is toch wat we allemaal willen?’
Meer informatie
Van het gesprek met de drie bestuurders is een podcast gemaakt. Deze podcast is te luisteren via Spotify, Soundcloud en YouTube.
Tijdens de hele zomer besteedt de VGN periodiek tot aan Prinsjesdag vanuit verschillende invalshoeken aandacht aan de financiële situatie in de gehandicaptenzorg en de veerkracht die de sector toont. Meer informatie is te vinden op deze overzichtspagina.
